پیاده راه مدرس کرمانشاه، بایدها و نبایدها

چند سالی است به دنبال گسترش فرهنگ گردشگری شهری، مفاهیمی همچون پیاده راه، خیابان خوراک و … در شهرهای بزرگ و کوچک دنیا راه افتاده است. شاید آشناترین مثال برای مفهوم پیاده راه خیابان استقلال استانبول باشد که با حدود ۳ کیلومتر طول از میدان جمهوری تا برج گالاتا امتداد دارد و علاوه بر جاذبه‌های معماری و مذهبی، کافه‌های کوچک و بزرگ، قطار شهری که از یک قرن پیش این خیابان را می‌پیماید و همچنین مراکز خرید لوکس، این خیابان مزین است به گروه‌های موسیقی بین المللی که هر کدام در گوشه‌ای از این خیابان معرکه گرفته‌اند.

نمونه‌های وطنی از پیاده راه‌ها بسیارند، اگر به تهران، اصفهان یا شیراز به عنوان پیشگامان گردشگری شهری سری بزنیم می‌بینیم که در چند سال گذشته پیاده راه‌های جذابی در این شهرها احداث شده است و خود توسعه‌ی گردشگری را با تکیه بر تورهای پیاده‌گردی رقم زده است. البته برای دیدن این مثال‌ها لازم نیست راه خیلی دوری هم برویم، یکی از بهترین نمونه‌های پیاده راه‌های ایران در شهر همدان احداث شده است، در این مورد اخیر باید اعتراف کرد که شهرداری همدان بسیار هوشمندانه عمل کرده است.

حال پرسش اساسی اینجاست مسئولین شهری کرمانشاه چرا تا این حد دیر به فکر احداث پیاده راه افتاده‌اند؟ اگر به دنبال پاسخ‌های حاشیه‌ای نگردیم، به زعم نگارنده پایین بودن سطح شناخت شهروندان از هویت شهری کرمانشاه سبب شده است تا مطالبه‌گری خاصی در این زمینه صورت نگرفته باشد. پیش از آنکه بخواهیم به اهمیت بافت تاریخی شهر کرمانشاه بپردازیم دغدغه‌ای جدی در احداث پیاده راه مدرس مطرح است و آن اینکه تا چه حد این طرح با نظارت متخصصان شهری، شاغلین حوزه‌ی گردشگری و میراث فرهنگی، متخصصان معماری و چهره‌های فرهنگی انجام خواهد شد؟ در حال حاضر تنها می‌توان امیدوار بود مسئولین شهری پیش از هر گونه اقدام هیجانی این مشاوره را از افراد کارکشته دریافت کنند تا شاهد رعایت استانداردها برای یک پیاده راه در خور شأن کرمانشاه باشیم. هر چند بیم آن می‌رود تصمیم گیرندگان این طرح نگاه صرفاً عمرانی داشته باشند که خود عواقب جبران ناپذیری به دنبال خواهد داشت. اما تصمیم گیری بر پایه‌ی خرد جمعی موجب به ثمر رسیدن یکی از بزرگترین طرح‌های شهری کرمانشاه در دهه‌های اخیر خواهد شد.

خیابان مدرس با نام پیشین خیابان سپه در سال ۱۳۱۴ ه.ش با هدف توسعه‌ی شهری با تعریض یک خیابان کوچکتر در همان محل احداث شد. این خیابان از میدان گاراژ تا میدان شهرداری (سابق) طول دارد. نبود دید کارشناسی در کشیدن این خیابان در روزگاران خود سبب از بین رفتن بخش زیادی از آثار شاخص بافت تاریخی کرمانشاه شده است. حذف کامل میدان توپخانه و جلوخان، دو تکه شدن بازار سنتی، نقصان در بخش زندیه‌ی مسجد جامع، کور کردن یکی از تاق‌های تکیه‌ی بیگلربیگی، آسیب به سبزه میدان، حذف صحن مسجد شهباز خان و … از جمله آسیب‌های تعریض اولیه‌ی خیابان سپه بود. هر چند مسئولین شهری وقت بلافاصله طرح جذاب جداره‌ی بازار را جایگزین بخش‌های آسیب دیده کردند که به شکل زیبایی همگام با طراحی خیابان‌های مدرن آن روزها بود. منظری که به سبب کج سلیقگی و اقدام هیجانی اواخر دهه‌ی هشتاد شمسی با طرحی از کار افتاده به نام تعریض خیابان مدرس بصورت ناپیوسته دچار صدمه شد و هم‌ اکنون بخش زیادی از جداره‌ی دوطبقه‌ی بازار کرمانشاه دستخوش آسیب شده است. اگر بخواهیم زیبایی ساختاری این بخش بازار را ببینیم می‌توانیم به عکس ورود نیروهای اشغال‌گر انگلیسی به شهر کرمانشاه در دهه‌ی ۲۰ توجه کنیم که به وضوح ساختار یکپارچه‌ی خیابان سپه را نشان می‌دهد.

شاید در درجه‌ی نخست لازم باشد اهمیت خیابان مدرس از منظر گردشگری شهری تشریح شود، اگر این اهمیت به درستی درک شود با تعریف یک طرح جامع می‌توان به احداث پیاده راه در این خیابان امیدوار بود. در بدو ورود به این خیابان در ضلع شرقی آن، خیابان فرعی کاشیکاری قرار دارد. شاید بسیاری از شهروندان از شرایط حاکم بر این فضا فراری باشند اما اگر بدانیم زمانی ترمینال اتوبوس‌رانی کرمانشاه در این خیابان بوده و واژه‌ی گاراژ به جا مانده از آن دوران است ممکن است درنگی در این محدوده داشته باشیم. در دهه‌ی ۳۰ و پس از آن مسافرخانه‌ها و کافه‌های بسیاری در این خیابان شکل گرفته است که امروز مسافرخانه‌ها با سطح خدماتی نازل همچنان فعال هستند و امید می‌رود روزی شاهد رونق این خیابان و تعریف ساختار جدیدی برای آن باشیم. تعریفی که متناسب با نیازهای امروزی جامعه باشد و چه بهتر که این تعریف گوشه چشمی هم به گردشگری شهری و زنده نگه داشتن فرهنگ دهه‌های گذشته داشته باشد.

در امتداد خیابان مدرس، مادر محله‌های کرمانشاه یعنی محله‌ی فیض آباد قرار دارد. اولین برخورد ما با یک اثر شاخص، تاریکه بازار فیض آباد است که قدمت آن به زمان زندیه بر می‌گردد، جز بخش کوچکی از این بازار که مرمت شده است سایر بخش‌ها هم اکنون رو به ویرانی است. نگارنده هرگاه که به این بازار خاموش سر می‌زند یاد بازارچه‌ی عودلاجان تهران را زنده می‌کند که از یک ویرانه‌ به بازاری آباد و شیک برای صنایع دستی تبدیل شده است. امید می‌رود در کنار توسعه‌ی پیاده راه مذکور، طرح رونق بخشی برای قدیمی‌ترین بازار شهر کرمانشاه هم تعریف گردد.

خیابان مدرس همچنان خیابان مذاهب کرمانشاه است، وجود مساجد و تکایای اهل سنت و شیعیان، کلیسای قلب مقدس، کنیسه‌ی اتحاد در کنار کسب و کار و زندگی مسالمت آمیز پیروان این مذاهب یک پتانسیل بالقوه است که بصورت ویژه می‌تواند مورد توجه قرار بگیرد.

پیش از رسیدن به بازار سنتی کرمانشاه، خانه‌های زیبای تاریخی را می‌بینیم که چشم به راه توجه بیشتر است. خانه و حسینیه‌ی اکبری، خانه‌ی حکیم نصیر، خانه‌ی خواجه باروخ، خانه‌ی صارم الدوله، خانه‌ی گل عنبر و بسیاری از املاکی که مالک شخصی دارند، همچنین بناهایی همچون حمام ملاباشی، حمام نظام العلماء، سرای حاج علی محمد همدانی، مسجد نظام العلماء، حسینیه‌ی انتظاری، مسجد معتمد و … در فاصله‌ی اندکی از خیابان مدرس قرار دارند که در کنار توجه به طرح پیاده راه باید به نقش بی بدیل این مراکز در ثبات بیشتر طرح توجه کرد. بسیاری از بناهای نام برده شده نیازمند توجه جدی پیش از تخریب هستند، توجهی که علاوه بر حفظ بنا و تعریف کاربردی‌های فرهنگی و گردشگری برای آن‌ها به حفظ مرام زندگی و امنیت محله‌ی فیض آباد منجر خواهد شد.

شاید تنها بنای خیابان مدرس که از سالیان پیش در مدار توجه بوده است مجموعه‎ی بیگلربیگی باشد که با نگاه مدیریتی نو همچنان می‌تواند در محوریت توسعه قرار گیرد و البته جا  دارد بخش‌های از دست رفته‌ی بنا همچون حمام آن نیز مورد عنایت مسئولین میراث فرهنگی قرار گیرد. دبیرستان کزازی بعنوان قدیمی‌ترین مدرسه‌ی شهر که چند سالی است به همت آموزش و پرورش به موزه تبدیل شده است با طرحی نو و تکمیلی می‌تواند یکی از شاخصه‌های این پیاده راه باشد. یکی دیگر از بناهای خیابان مدرس مسجد جامع کبیر است که از زمان زندیه تا به امروز دستخوش تغییرات عدیده‌ای بوده است. جا دارد با حفظ حرمت و شأنیت این مکان مقدس فرصتی برای شناخت بیشتر هویت تاریخی آن به ویژه در وقوع انقلاب و جریان‌های جنگ تحمیلی نیز فراهم گردد. گذر از خیابان مدرس خاطرات زیادی را برای مردم ما زنده می‌کند، از پله پله‌های جلوخان بگیر تا سینما ایران که امروز نشانش را فقط باید در تابلوی پاساژ ایرانیان جست، همچنین خیاط خانه‌هایی که روزگاری به کمک سرپنجه‌های هنرمندانش لباس نو مردمان این دیار را تدارک می‌دیده است، هر چند از سیمای زشتی که ما با تخریب بخش‌هایی از این خیابان ساختیم نمی‌توان گذشت، به ویژه‌ منظر ناهنجار  پاساژ نیمه کاره‎ی فیروزه!

با ورود به محدوده‌ی بازار انگیزه‌ها برای به ثمر رسیدن طرح پیاده راه بیشتر می‌شود. بازار سنتی کرمانشاه در زمان احتشام خود طولانی‌ترین بازار سرپوشیده‌ی ایران و منطقه بوده است. بازاری که از دروازه اصفهان در شرق شروع و با گذر از چال حسن خان، بازار یهودی‌ها، راسته‌ی بزازخانه، بازار حوری آباد، بازار توپخانه و … به دروازه‌ی سر قبر آقا در جنوب غرب ختم می‌شود. این بازار با ۱۸ راسته و سراها و سراچه‌های متعدد، دالان‌های پر رونق که بخشی از آن‌ها آخرین صنعتگران بازمانده از روزگاران کهن همچون نمد مالی، حصیربافی و موج بافی را در خود جای داده است، همچنان بخشی از نبض اقتصادی شهر را در دست دارد، هر چند که توسعه‌ی کیفی و پایدار بازار نیازمند توجه جدی‌تری است تا علاوه بر توسعه‌ی اقتصادی از جنبه‌ی بازار بودن، توسعه‌ی شتابان اقتصادی آن نیز با گسترش مفهوم گردشگری شهری فراهم آید. وجود آثار ارزشمندی همچون مسجد تاریخی عمادالدوله که مزین به درب حرم حضرت علی (ع) است و در سفرنامه‌ی ناصرالدین شاه به نیکی از آن یاد شده است، حمام تاریخی شهبازخان کلهر که خوشبختانه امروز در اختیار یکی از زیر مجموعه‌های سازمان جهانی یونسکو است تا در قالب زنجیره‌ی خانه‌های خلاق به آموزش صنایع دستی بپردازد، خانه‌های تاریخی فیض مهدوی و معین الکتاب که ریشه در مشروطه خواهی این دیار دارند، زورخانه‌ی سنگ‌تراش‌ها که خود روایتگر داستان بزرگ مردان این دیار همچون پهلوان حسین گلزار و سردار مشروطه خواه یارمحمدخان کرمانشاهی است، مسجد زیبای شافعی که به حق چشم هر بیننده را مسحور معماری خود می‌کند، مساجد تاریخی همچون حاج شهبازخان و دولتشاه، بانک شاهی و داستان دوریس می لسینگ برنده‌ی جایزه‌ی نوبل ادبیات، سرای زیبای وکیل الدوله و … برخی از جاذبه‌های بخش میانی بازار کرمانشاه است که لزوم توجه بیشتر به بازار را گوشزد می‌کند. این آثار می‌توانند علاوه بر افزایش توجیه احداث پیاده راه خود نیز از منافع چنین طرحی بهره‌مند گردند.

پیش از رسیدن به نقطه‌ی انتهایی طرح در چهاراه اجاق و در فاصله‌ی اندک از خیابان اصلی موزه‌ی زنده‌ی کاشیکاری ایران یعنی مجموعه‌ی معاون الملک (حسینیه‌ی معینی) قرار دارد که خود به تنهایی برای گردشگری یک شهر کفایت می‌کند! امید است با ایجاد حساسیت لازم بتوان شاهد تکمیل طرح مرمتی این بنا بود تا روزی این میراث به عنوان شاهکار بشری در صف انتظار ثبت جهانی قرار گیرد.

حال فرض بر این باشد پیاده راه مدرس بصورت هوشمندانه تمامی پتانسیل‌های فرهنگی، مذهبی و تاریخی خفته در بافت تاریخی شهر کرمانشاه را به کار بگیرد، منظر معماری جداره‌ی بازار را احیا و نوسازی کند، قوانین سخت گیرانه‌ی شهری را برای افراد خاطی در نظر گیرد، در کنار توسعه‌ی کافه‌ها و رستوران‌های مدرن به قهوه‌خانه‌ها و کافه‌های قدیمی خیابان با همان سبک و سیاق رونق دهد، گردشگری خوراک را با تکیه بر مفهوم خوراک بومی بپذیرد، به موسیقی سنتی به عنوان یک عامل محرک فرهنگی بهای ویژه دهد، موجب احیای بناهای فراموش شده و احداث مراکز اقامتی سنتی و یا خانه‌های فرهنگ شود، از الگوی طراحی شهری مناسبی بهره گیرد، با زندگی شبانه خو گیرد: با این شرایط کجا بهتر از این بخش از شهر کرمانشاه برای جذب و ماندگاری گردشگران؟

حال باید منتظر بود و تصمیم گیری مسئولین امر را در فراخواندن افکار عمومی و متخصصان برای مشاوره‌های راهگشا به نظاره نشست، امید می‌رود تصمیم امروز ما مایه‌ی افتخار نسل‌های آینده باشد.

حمیدرضا کرمی رئیس هیأت مدیره‌ی انجمن صنفی راهنمایان گردشگری استان کرمانشاه